MIZO MIZONA HUMHALH

Mizote Inpumkhatna Atana Kohhran Mawhphurhna

01/04/2011 23:23
- Rev.Dr.Vanlalchhuanawma

He thupui pawimawh tak ziak tur hian MZP hruaitute’n hun rei tak min pe a. Keimah leh keimah ka inhnawh chêp lo hlei thei lo a. Thupui pawimawh tak hi phuai deuhvin ka ziak dâwn niin ka hria a. Pawi ka ti a. Chhiartute hriatthiamna ka ngên e.

Kan hotute thupui min pêk chu Mizote Inpumkhatna atâna Kohhran Tih Tur (role) tih a ni a. Mahse Tih Tur tih aiah Mawhphurhna tiin ka dah a. Kohhranin Mizote inpumkhatna atâna a tih nghâl mawlh mawlh tur sawi ai chuan, eng thilah te nge mawh a lâk ang tih lam sawi ila. Kohhran tih tur chu a lang fiah thei deuh zâwkin ka ring a ni.

Mizote inpumkhatna tibuaitu langsâr ber chu Kohhran inthendarhna a ni. Khawtlâng leh mimal nun khalhtu ber chu sakhua a ni a. Ram leh hnam tâna thih huamte inpêkna pawh hi an sakhua vâng a ni châwk. Mihring mihrinnaa dawihzep ve tak takte’n thih an ngam tlat thinna chhan chu an sakhua a ni. Isua Zirtîr, baklênga tlanchhiate pawh kha an sakhua (rinna) vânga martar ngam an ni leh vek a nih kha. Muslim thihchilh ngamho huai chhan ber pawh hi an sakhua a ni. Mizote sakhua chu Kristianna a ni a. A inlâr chhuahna langsâr tak chu Kohhran a ni. Chu chu Mizo khawtlâng leh mimal nun khalh kaltu ber a ni. Zahthlâk khawpin Mizoramah Kohhran a lo tam ta a. Isua hmingin Mizote kan inthendarh nasa a. Hnam inthendarhna hmanrua atân Isua hming kan hmang a. Isua hming aia min thendarh nasa zâwktu hming dang rêng a awm lo. Kohhran lungphûm leh nghahchhan ber Isua hian kan ‘Kohhrante’ hi engtin tak ngai ang maw? Thih ngam khawpin Kohhran inthendarh kan duh mai te hi!

Kohhran inthendarh chhan leh a nghawngte chu a Kohhran lo êm êm a, Kristian nun dik leh tha tlûksanna, sawi pawh zahthlâk lam deuh vek a ni. Khawtlâng leh chhûngkhat laina min then a. Zonunmawi lanchhuah ni ber chhiat ni-that ni pawh ‘inthliar hran ni’ leh ‘hleih neih ni’ a lo ni ta hial a. Chi bing vulh len nân leh chhûngkaw eizawnna atâna Kohhran din anga ngaih turte pawh a lo chhuak nasa ta hlê. British-hovin Mizo hnam min thenna chi bing hming- Lusei-Kuki-Chin zûlzuiin chi bing tawng hmang Kohhran kan siam a. Delhi, Mumbai, Bangalore, Kolkata etc.-ah kan inkhâwm hrang a. Mizo hnam (identity) a ti chichawm ta hlê a ni. Kum tlêm tê liam ta thleng khân, tlâng hrang hrang, state hrang hrang leh ram danga chêng Mizo zawng zawngin Kohhran tawng leh hlâah Duhlian/Lusei tawng kan hmang a. Chu chuan kawng hrang hrangin Mizote min tipumkhat thin. Chutiang inpumkhatna hunpui min theihnghilh tîr khawpa intihhranna thlarau lo lêng ta mêk hi “Setana thlarau” aiin a tha chuang ang em le? Kan ‘Kohhran’ lo a, kan khawvêl hlawm êm a, kan zak lêm lo mai a ni. Siamthat huphurhawm khawpin inthenna chi kan tuh tawh. Siamthat theih erawh chu a ni chiang thung. Kan mamawh chu siamthatna kawng zawnga hmahruaitu, Nehemia te anga Kohhran leh hnam veitu a ni.

Kohhran inthendarhna hi a zahpuiawm a ni ngawt lo a, a Kristian lo a ni. Mizote aia ‘phakar’ leh Kristianna ‘pâwnlâng zâwk’-a kan chhâl fo India chhim leh hmâra ‘vai’ Kohhrante chu harsa tak chungin Kohhran lian pakhat (Church of South India, Church of North India etc.)-ah an inchhûng khâwm tawh hlawm a. Kohhran pâwl hrang pali/panga leh a aia tam inzawmkhâwm te an ni. Englai maha tawng khat la hmang chhin ngai lo, hnam hrang hraw pui puite an ni hlawm bawk. Kohhran inpumkhatna kawng an zawh hi a awlai lo a. Inpumkhatna thleng tur hian kum 40 aia tam deuh zêl an mamawh hlawm rêng a ni. Keini Mizo hnam khat, hmân lawka Kohhran tawng leh hlâa Duhlian/Lusei hmang tlâng vek thinte khân inpumkhatna lam aia inthendarh zêlna kawng kan zawh lui tlat hi inenfiah a hun a. Hêng “inthendarhna sual”-ah hian mi tinin mawh kan phur vek a. A siamthatna bultumtu tur erawhchu Kohhran(te) a ni.

Kohhran inzawmkhâwmna hna hi hnam inpumkhatna atân hrim hrima Kohhran tih tur chu a ni lo mai thei. Kohhran nihna tur Isua’n a puanchhuah tihpuitlinna hna erawh a ni chiang a. Kohhran inpumkhatna hi Isua’n, “Pumkhat an nih theih nân”, tia a tawngtai chhan kha a ni. “Pâwl khatin an awm ang a, a vêngtu pakhat nên,” tiin a sawi lâwk bawk. He Kohhran hna pual hi Kohhranin a tih phawt chuan hnam inpumkhatna chu a keng tel sa a. Kohhran hian a nih tur leh tih tur hmasa ber hi hria se. Inel leh inseh tawna inkhualtelem kual mai mai lo hian, zai khata luanhona kawng zawng phawt mai sela. Pathianin Mizote hnam khata min siam chhan chu a hlawhtlinna kan hmu ngei ang.

Mizo hnam inpumkhatna tiharsatu dang leh chu chi bing tawng kan hausa tlat hi a ni. Tumah indem tur kan awm si lo. Kan chibing tawng pawh Pathian pêk a ni. Dem tur kan zawng a nih chuan Lusei/Duhlian tawng hi mawhphurtu lian ber a ni ang. Mizo chi pêng hrang hrangte kan inrin tlân hmâin Mizo Tawng a lo ni deuh thut a. A lo nih chhan pakhat pawh Lallula hun lai atang khân Lusei tawng hi Mizo hnam tawng (lingua franca) atân an lo thehdarh tan a. Lusei lal Sailo khân tawng hrang hmang Mizote inbiakpawhna atân te, khua-leh-tui leh saphun siam nân te an lo hmang tangkai a. Sâp sumdâwngin min rawn tihbuai hmâ khân Mizo hnam an lo suihkhâwm thain an tichak hman hlê tawh a. Mizo hnam pum huap sorkar an siam hman thelh a. Chu insuihkhâwmna leh tanhona tha tak avâng chuan sâphovin Mizote an hlauvin, an hneh har phah a. Tawng khat hmanga kan lo insuihkhâwm mêk chu, Chin-Lusei-Kuki-ah min thendarh a. An sumdâwnna tihchak nân ramrî-in min thendarh leh a. India, Bangladesh leh Burma-ah Mizote min dah darh sauh sauh a. An duh leh thil tum hlenpui turin min han inbeih tîr ta a. An hlawhtling a, min bum chiang khawp. Kan insuihkhâwm mêkna tawng pawh chu min tih/hmusit tîr ta deuh a. Vawiin thlengin keimahni kan invauvin kan inbei tawn a. Kan inthendarh mai ni lovin kan inhmêlmâk zo ta hi a va pawi tak êm!

Duhlian tawng Mizo Tawng-a siamtu dang leh chu Sâp missionary te an ni ve leh tlat. Bible leh Pathian biakna hmanrua turin Mizo tawng chu ziaka dah a ngai a. Ziaka Mizo Tawng an dah dâwn khân eng Mizo chî tawng ber nge an hman ang tih finchhuahtu an nei lêm lo. An dorâl ber, anmahni do ngam bertu, Mizote khaikhâwmtu nia an hriat Lusei (Sailo) tawng, Duhlian chu hnam tawng atân ziakin an lo dah ta a. Sorkarin Bengali hawrawp-a min ziaktîr a tum mêk pawh Roman hawrawpin min thlâksak a. Chu hawrawp chu Mizo chi tin tawng ziak nân pawh kan hmang chhawm ta nghê nghê a. Duhlian chu Mizo lehkhaziakna tawng (literary language) ber a lo nih tâkah chuan zawi zawiin Mizo Tawng a lo ni ta zêl mai a. Harhna zârah Mizo Kristian hmasate chuan an Mizo puite veiin, chak takin Kristianah an siam ta zêl a. Tlâng hrang hranga Mizo Kristiante chuan, tawng hrang nei thliah mah se, Pathian biak nân Duhlian Bible leh hlabu an lo hmang tlâng ta dial dial a. Duhlian chu a ti Mizo Tawng ta êm êm a.

Europe leh khawmualpui danga hnam ropui zawng zawngin an neih ang, hnam tawng (lingua franca) kan nei ve ta chu a hlâwkna sawi sên a ni lo. Nagate aia Mizote chungnun larhna pakhat pawh a ni. Tawng khat an neih loh avângin Naga tawngin lehkha an ziak thei lo a, Ni tin chanchinbu pawh an nei thei meuh lo. Thiamna, hnam leh khawtlâng tanhona turah harsatna nasa lutuk a siamsak a. Thianpa Panger L. Imchen phei chuan, “Chi hrang hrangin tawng hrang kan hmang theuh mai hi Naga hnam chunga Pathian ânchhia a ni”, a ti thlâwt mai. Mizote’n hnam tawnga kan lo hman mêk, Duhlian hi min then hrangtu ni lova, lungsi taka Mizo zawng zawngin kan hman zêl theih nân, sûl lo sutu Kohhran bawkin ngaihtuahna hmanga, kawng a zawn leh hi a pawimawh tak zet a ni.

Hun a lo kal zêl a. Mizo tam takin hnam tawnga an lo ngaih fel der tawh, min suih khâwmtu ber, Duhlian chu inpumkhatna tibuaitu a ni ta tlat. A chhan chu inpawmtawn duh loh vâng a ni ber. Tlâng hrang hranga Mizo zîngah Duhlian pianpui ve lo leh thanhnanna remchâng nei ve lo an pung zêl a. Ram hruaitute nge mipui thiam loh, hnama harhna hrisêl lo a thleng a. Lusei tawng thiam tha lote Mizo lova ngaihna a thang a. Chu chuan chi bing inlâkhran duhna a hring a. Kan inrin tlân hmâin Duhlian chu Mizo Tawng a ni ta mai si a. Mizo tawng dang, (e.g., Kuki, Râltê, Hmar, Biatê, Zomi, Lai, Tedim, Râltê, Mara, Hualngo, Matupi, Paihtê, Gangte, Vaiphei, Bâwm, Pâng, Darlawng, Kaipêng, Anal, Chiru, Ranglâwng etc.etc.) chu Mizo Lo Tawng (non-Mizo tawng!) angin kan ngai sual zo va. Mizo Lo Tawng (non-Mizo tawng!)-a chhâl, pianpui leh hmangtute na nâ nâ chu tih/intih Mizo tâlh a tiharsa a. Ngaihtuahna hmang mang lovin, mâwl takin kan hmu non-Mizo hû mai bawk si! Mizo 1 & 2 & 3 te siamin, Mizo leh Mizo hnahthlâk te kan thliar a. Inpawm tawn lohna avângin thinlung hliam kan siam nasa a. Pian leh murna atanga Duhlian tawng hmanna remchâng nei ve miau lote tân chuan intih Mizo tâlh chu a tlâwm thlâk zo a. Harsa taka Duhlian zira Mizo nih tum khawtlai ai chuan chi bing inlâkhranna kawng zawn mai a hna khatin, din khawchhuahna kawng awlsam niin a lang zo a. Khawtlâng leh Kohhran-a intihrang pâwl chak tak tak an lo chhuak ta a. Mizo hnam min ti chichawm a. A pawi thui lutuk.

Mizo nihna tehna (basis/criterion) a buai ta. Duhlian tawng thiam meuh lo Mizo dik tak aiin Duhlian tawng thiam tak Nepali leh Bengali te hi kan hmu Mizo zâwk mah thin! Chutianga unau hmêl hai chu hnam anchhia a lo tling ta a. Mahni chi bing tawng pawh thiam lo khawpa Duhlian tawng thanhnan tawhte an hel tlai khawhnû a. Anmahni tawng bîk hmangho inlâkhranna pâwl apiang chu dinkhawchhuahna tura ngaiin an zawm lo thei thin lo. Mizo hnam inthendarhna thlentu a ni tih hre reng mah se an thlang ve ta mai thin. Mizo nihna chu Duhlian/Lusei tawngah ni lovin Mizo thisenah a awm zâwk a. Miin Duhlian tawng a hman leh hman loh vâng ni lovin, thisena inthlah chhâwnnaah Mizo a nih vâng zâwkin Mizo tawng a enga pawh hmang se Mizo a ni zâwk a ni.

Chi bing tawng leh zia inhlan chhâwnte Mizo hnam rohlû vek a ni tih hriat reng leh vawnhim tlat hi a pawimawh êm êm a. Chutih rualin ram leh hnam ropui zawng zawng dâna Mizo hnam tawng kan neih zêl hi chu a pawimawh hrim hrim a ni. Hnam ro dang, zai leh lâm te hi chu, Mizo hnam thil atân kan intâwm tlâng thei zêl a. Tawng intâwm harsa kan tihna hi sutkian a tûl ber mai.

Lungrual leh hlim tlâng taka Mizo chi bing hrang hrangte’n hnam tawng pakhat kan hman tlân zêl theih hi a pawimawh zual ta hlê a. Economic Liberalization, Privatization, Globalization (LPG) khawvêlah hian min chîmraltu tur râl an lo lian tuau tuau a. Chûng lo do lêt tura zirtîrna min pe theitu ber tur chu, kan mithiam tam berte enkawltu Kohhran a ni ang. Kohhrante hi Pathian biakna hmanrua, thu leh hlâ atâna hman tur duangtute an ni a. Mizo hnam tawng tichichawmtu ber nihna lai an nei tawh a. An tihdik loh siamthat leh chu an tih tur a ni ve hrim hrim a. Chuvângin tlâng hrang hrang - Chin Hills, Manipur, Cachar tlâng ram, Biateram, Tripura, Chittagong Hills, Arakan etc.-a Mizo Kohhran zawng zawng hian Pathian biakna leh Inkhâwmpui tawng atân awze tawng, English & Hindi te mai mai hmang lovin, Mizo hnam tawng pakhat hmang ngei se. Mizo hnam Kohhran zawng zawngte pawh he thu-ah hian inberâwnin tanrual dân ngaihtuah thei se. Mizo hnam insuihkhâwm-na kawng pawimawh lutuk an sât chhuak thei ngeiin a rinawm.

Duhlian Tawng (Mizo tawng) hian hmêlma lian pahnih a nei. A hmêlma hlauhawm ber chu Mizote kan ni. A chunga kan rilru darhsarh dân kan sawi hian a hril mai awm e. Pahnihna chu awze tawng, hnam dang tawng a ni. Shillong Mizo High School-a ka thawh ve laiin zirlai tam berte chu sipai fa an ni a. Vai tawng leh tawng dang an hmang tam a. An that pui ta viau hlawm pawhin a lang. Chutih laiin Mizo tawng an han tawng pai deuh hian changkânna standard-ah an ngai deuh a. Mizo tawng thiam lo apiang changkânga ngaih an ni dâwn ta mai thin a. Anmahni zirtîr nân, “Vai tawngin, ‘ka khûp a durusuih,’ ‘ka zakhnuai a thîp veng veng’, ‘ka îp tha thei miah lo’, han ti teh u”, te ka’n ti vêl thin a. An nui mâwl ve leh huih thin!

Tawng thiam theih zawng zawng thiam a tha. Mahse Mizo tawng (mahni tawng) bosal khawpa tawng dang sawi mawi vak hi hnam ralna lamlian zau tak a ni. Hnam inchîmralna hmanraw pui ber pakhat chu tawng a ni. Tûnlaia Hindi thiam tura kan infuihna lamah, rambuai laia Mizo tawng kan uar uchuak lutuk anga sawi leh, Hindi kan insawi thaih thu sawi rîk hi a tangkaina tur ngaihtuah tham tak a ni. Hnam tawng pawimawhna kha min lo zirtîr hlê lo se rambuai hun chhûng khân Hindi tawngin min chîmral hial tawhin a rinawm. Thianpa Lalramchhana Dârkim (IFS), chatuan ram min pansan ta khân, “France khawpui Paris-ah chuan English (Sâptawng) hman a zahthlâk,” a tih kha ka hre reng thin. English kan uar a. Chhiarkawp chawh nân leh hmun (time table) sawi nân te kan hmang a. Hmun sawi dânah khawi skul mah hian One time-table phei hi chu an chham dik lo em ka ti hial!

Ka sawi tum zâwk chu finna leh hriatna hi tawng rîk têlh têlh dânah ni lovin, tawngin a sawiah a innghat zâwk thin. Chuvângin mathematics leh science phei hi chu Mizo tawng ngeia inzirtîr theih ni se. Japan pa leh Chinese pate hian sâp tawng leh Hindi hre kher lovin electronic hmanraw changkâng tak tak hi an siam chhuak asin. Tawng thiam loh ngawt chu inzirtîr chi a ni lo. Mahse pawisa pe theitute tlawn nâna min chîmral mêktute leh min chîmral tum rengte tawng insawimawi siak vak hi chu hnam hmangaihna a ni ber lo. Retheite chan tihchhiat zêlna tur a ni mah zâwk. Kohhran hna pawimawh tak chu Mizo tawng leh hnam zia chawisâng zâwnga tanlâk zêl hi a ni. Tu te’n emaw loan min pêk duh loh hlauh vânga thudik sawi ngam loh te hi a rawngbâwltu zia lo a, a pastor zia lo. Hnam tawng chawisân hi Mizo hnam inpumkhatna atân a tûl bawk si avângin Kohhran hna pawimawh tak a ni.

Kohhran thenkhat chuan Sunday School zirlai leh Kohhran lehkhabu pawimawh dangahte engemawchen sawina leh zirtîrna an tel ve zauh thin. Mahse a darhzau tâwk lo a. Hnam siamthatna thama hma lâk tumna pawh a awmin a lang lo bawk. Kohhran thian hnai tak Bible Society hian a tihthat hi kan sawi sêng lo ang. A ngaihtuah chian tur pakhat erawh chu, chi bing tawnga Bible neih duh apiang a chhut sak chuan, hnam inpumkhatna thiatdarhtu a ni thei tih hi a ni.

Mizo hnam insuihkhâwmna atâna pawimawh leh chu “Mizo” leh “Mizoram” te a ni. Hei hi chu lehkhabu puitlinga siam tham a ni a. A hlimthlâ chauh hailan kan tum ang a. Kohhran inkhâwmpuia inpalai tawn leh indawr tawnna vêl atang hian tûna Mizoram hi chuan Mizoram pum a huap lohzia a lo lang thin a. Khawi chin nge Mizoram chu niang tih zawhna a lo piang fo thin. Hnam tawng kan sawi ang deuh bawkin tûna Mizoram hi Luseiram atangin a lo piang nawlh mai a. Luseiram han tih hian a huap chin chu Sailo lalte awp chin ram leh rorêlna huang mai kha a ni. Chu ram chhûngah chuan Mizo chi kim (Chin-Lusei-Kuki tihin a huap thin zawngte) an awm tih theih a ni lawi a. Mahse Lusei lal khua-leh-tuite an ni a. Lusei tawng, Duhlian an intâwm tlâng mai bawk a. Chuvângin an vaiin Lusei tia koh an ni a. Chuvang chuan a ram chu Luseiram (Lushai Hills) tih a ni a. A chhûngah Mizo hnam an kim thup tho avâng erawh chuan Mizoram tih pawh a dik ve thei tho ang. Mahse, Mizoram pum tling lo, Lusei awp chin ram mai a nih avângin Luseiram tih chu a rem zâwk mah a ni. Inhnial ve fê theih chu a ni ang.

Mizoram Tak chu khawi chu nge ni ta ang? Lusei lal rorelna hnuaia awm leh an khua-leh-tui nih duh ve lo Mizote chu Luseiram chhehvêl chhim leh hmar, chhak leh thlangah, Chin Hills-Arrakan-Akyab (Burma), Manipur tlângram, Cachar tlângram, Zâmpui tlâng dung (Tripura), Chittagong Hills (Bangladesh)-ah te an inzârpharh a. An inzârpharhna ram zawng zawng hlâwmkhâwm chu a ni Mizoram Tak chu. Chuti taka hnam ropui chu British khân min huphurh rêng a. An hlawhtlin pui ber, “Then darh la, awp rawh”, tih policy chu an han hmang a. Chin Hills leh Arrakan-a Mizote chu, “Chin” an vuah a. India leh Bangladesh-a Mizo inzâr darh zawng zawngte chu , “Kuki” an vuah thung a. Mahse hêng Mizote hian an hming pêk chu an hnam hming a ni tih an hre ngai lo tih Carey leh Tuck chuan an sawi a. Hming barh luih ve ve niin an sawi. Engpawhnise, Chin-Lusei-Kuki zawng zawng hi “Mizo” kan nih thu Luseiram rûntu leh hnehtu hmasa Shakespeare-a chuan a lo ziak a. Chuvangin, Mizoram tak chu Chin-Lusei-Kuki hming vuah thinte’n an luah chin ram zawng hi a ni a.

Mahse, Anglo-Mizo Indona rêng rêngah khân Lusei lalte kha British dorâl ber leh an tinzâwn (target) ber an ni a. British-ho chuan Mizo-Kuki leh Mizo-Chin te chu Mizo-Lusei te beihpui turin an thlêmin an fuih a. Kuki leh Chin te chu Lusei nêna inchemhar reng reng an lo ni sa a. Thlêm an har vak lo tur a ni rêng a. Luseiram kha British-ho khân “Kuki” leh “Chin” hote tanpuina vâng chauhvin an hneh thei ta rêng a ni. Khatia Luseiram an han hneh kha Lushai Hills tia lam a lo ni chhawm a. Hun lo kal zêlah Mizoram a lo ni zui ta a. Chu chu tûna Mizoram kan tih ber hi a lo ni ta mai a. Shakespeare-a’n Lusei-Kuki Ram a sawi chin chauh hmun thuma then hmun khat (1/3) aiin a tê mah a ni. Mizoram Tak a tling lo a, Mizo tam tak a chhawk nghâl bawk. Chin Hills-Arakan-Akyap huap kim Mizoram Tak phei chu tûna Mizoram lêt nga vêla lian hi a ni a. Mizoram Tak hmêl hmuh lêt hun hi a nghahhlelhawm thin hlê mai a.

Chuvângin insuikhâwmna hla ropui tak kan neihte hi Pathian min pêk Ram hauhna a ni a. Tlâwmngai pâwl chang ni lo, Kohhran te pawhin puanzar leh thehdarh bâkah an pawimawhna târlan fo hi an tih tur pawimawh a nih a rinawm a. Mizote zir tur zirlaibu hrang hrang ziak thintu Kohhran hian Zirlaibu leh Thupui ziakna bû-ah te târlang fo sela. Pulpita Zofate insuihkhâwmna pawimawhzia sawi lan fo bâkah mithiamte ruaiin seminar te buatsaih thin se a tangkaiin a hlâwk hlêin a rinawm a ni.

(Zofest 2009 Souvenir ‘CHIBAI’ a mi chhuah chhawn a ni.)

Comments

Date 02/04/2011
By Ahmu
Subject thra

Thra tak ani.2 ka chhiar nawn chu le.

 

Contact

Search site

 

 

 

 

                  NGAIHDAN

 

    

     Ngotekherh         Puanchei

   

        Puandum           Hmaram

 

 

 

           THU KAM HNIH KHAT


ShoutMix chat widget

 

 

                TLAWHTUTE


counter globe

 

 

  MIZO LEH ENGLISH THUFIAHNA

Freelang Dictionary
MIZO => ENGLISH :
ENGLISH => MIZO :

Whole word

 

 

ZOTUI THIANG GROUP(MAIL)

Google Groups
Subscribe to Zotui Thiang Group
Email:

 

ENG WEBSITE ATANGIN NGE HETAH?

 

MizoMizo Kan Nih Kan Lawm E