MIZO MIZONA HUMHALH

Mizote leh Zirna Khawvel

19/02/2011 17:44

MIZOTE LEH ZIRNA KHAWVEL

(Ni 20 February 2011, Chawlhni: Mizo Christian Fellowship, Malaysia inkhawmnaa Lalchhanhima thusawi)

Mizote

Mizote chu Mizote hi kan ni.

Zirna (Education)

Sap tawnga ‘Education’  hi Latin tawng “Educere” an tih atanga lo kal a ni a, a awmzia tak chu, “Hma lam pantir, tihmasawn, hruai chhuak (bring out, bring forth what is within, bring out potential )” tihna a ni awm e. Chu chu Mizo tawnga dah thiam a har khawp mai a, Mizo dictionary tam zawkah chuan,“Zirna, Inzirtirna” tia dah a ni. Chu chuan a huam zim deuh niin a lang a, zirna avanga finna leh thiamna lo pung zel leh lo darh zau zel hi a ni ta ber awm e.

Mihringin a zir loh a thiam ngai lo a, a hre ngai nahek lo. Chuvangin mihring nun pumpui hi zirna kawng chhuk-chho vek a ni a, zir a tulzia hria a, zir tam apiang an fingin an thiam bik thin. Zirin tlai luat a nei lo a, zir tlai vang erawh chuan mi an inchhir thin thung.

Mihring awm tirh atang zirna hi a piang nghal a, hmasang mihring hamsate khan nasa takin thil an zir a, an inzirtir thin. Mihring kan lo tam tial tail a, remchang zawk, hlawk zawk, chak zawk leh tha zawka zirna leh inzirtirna atan zirna hmun bik te din a lo ni a, chu hmun chu finna leh thiamna hrang hrang thawhkhawmna, zirtirtu bik tura ruat mi thiam awmna, zirna leh inzirtirna hmun atan hman a ni. Chu chu vawiina skul kan tih lo pianchhuah dan a ni. Chu skul chuan huhang a nei a, skula zir rei apiang an fingin an thiam a, an hre tam tih theih a ni. Tin, skula zir reite chuan an zir lo emaw an tih thleng an lo zir a, zirlote aiin an danglam bik nge nge thin.

Tun laia “Zirna” kan tihah hian lehkha zir (formal education) leh skula zir ni lem lo zirna (informal education) hi a awm a, tun tumah hian skul zirna ni lem lo pawh sawi tel tho-in, lehkha zir lam hi kan sawi uar zawk ang.

Zirna-in A Tum

Zirna chuan “tihhmasawn” hi a tum ber a ni. Chuvangin zirna hi Pathian tih lohah chuan hmasawnna siamtu lian ber a ni awm e.

Zirna chuan hriatna a pe a, hriatna chuan finna leh thiamna a siam a, finna leh thiamna chuan hriat lehzualna a siam a, chu hriat belhchhahna chuan finna leh thiamna a belhchhah zel thin. Zirna chuan finna leh thiamna a pawh phak loh chuan hlutna a nei lo a, a lo hnawksakin pawi khawihtu leh chhiatna thlentu a lo ni hial thei bawk.

Zirna hian zirtu hnena thil hriatsa pek chhawn ngawt hi a tum a ni lova, taksa, nungchang leh rilru ngaihtuahna tihdanglama tihhmasawn hi a tum a ni. Zirna-in a hrinchhuah finna chuan mahnia ngaihtuah thiamna a siam a, nunphung leh khawsak dan tha a lo chhuak thin.

Zirna Pawimawhna

Fing turin zir a tul. Hre turin zir a tul. Thiam turin zir a tul. Ti thei turin zir a tul. Khawsaho thei turin zir a tul. Changkang turin zir a tul. Hmasawnna tinreng hi zirna atanga lo chhuak a ni.

Kan chhehvela building lian tak takte hi zirna atanga thiamnaa din a ni. Tun lai khawvela changkanna leh hmasawnna um phak zawh rual loh zawng zawngte hi zirna atanga finna leh thiamna-in a tihchhuah a ni.

Ram hmasawn leh hnam hmasawn kan tihte hi zirna uar nasa hnam leh ram, zir-thiam tamna ram a ni zel.

Zirna chuan thiltihtheihna min pe. Lehkha kan chhiar theih chhan chu kan zir vang a ni a, kan ziah theih chhan pawh kan zir vang bawk a ni. Tawng thiam turin kan zir a, kan lo tawng thei thin. Minung ni turin mihringin loh theih loha a tih tul chu ei-in hi a ni. Ei-bar zawn nan hna a thawk ngei tur a ni. Tin, mihring chu mahni mum muma mum a, mahni thum thuma thum tura lo piang a ni lo a, a huhova khawsaa inmamawh tawn tura lo piang a nih avangin a mihringpuite tan a thawh a tul bawk. Chuvangin hringnun hi hnathawh a ni. Thawk thiam turin, thawk thei turin, thawk tam thei turin kan zir a tul a, zirna hi a pawimawh a ni.

Khawvel pum huap zirna, hriatna, thiamna leh kalchar lam puaipuitu pawl – UNESCO chuan lehkha zirna pawimawhzia hetiang hian a tarlang (Education for all (EFA) ,2000 Assessment):

  • Uganda ramah pawl 4 thleng lehkha zir leilettuten a zir ve lote aiin 7% in buh an thar tam.
  • Zambia ramah chuan Primary zir zo nu chu zir ve lo aiin 25% a tamin fa an dam thei bik.
  • Bangladesh ramah thung chuan Middle School thleng pha hmeichhiate chu thleng pha ve lo hmeichhia aiin ram inrelbawlna lam sawihonaah 3% in an tel tam.
  • Arab ramah ve thung chuan Post Office atanga lo thleng lehkha thawn chhiar thiam hmeichhiate chu chhiar thiam lo hmeichhia aiin an pasalte vuak an tuar nep.

He thu atang hian lehkha zir pawimawhna leh tangkaina kan hmu thei awm e.

Mizote leh Zirna

Hnam hmasate ang bawkin kan pi leh pute khan nunphung leh khawsakho dan an lo inzirtir a, ei-bar zawn kawngah sa pel dan te, thlai leh thei zawn dan te an lo inzirtir thin. Chu’ng an inzirtirna atangte chuan hma an sawn ve hret hret a, mahse, a chak lo hle a ni.  

Pathian khawngaihna azarah Chanchin Tha engin Mizote min zawng chhuakin, Zirna(Education) avangin hmasawnna khaw eng kan lo hmu ve ta a ni.  

Pu Buanga (Rev. J.H. Lorrain) leh Sap Upa (Rev. F.W Savidge) te’n March 1894-ah Mizo lehkha an siam a, April 1894 ah Mizorama sikul hmasa ber hawn a ni. Chutiang bawkin Chin State-ah Sgt. Maj. A.G.E. Newland an kum 1896-ah Halkha-Lai lehkha a siam a, 1900 ah Chin State a skul hmasa ber hawn a ni ve bawk.

Mizo lehkha siam a nih a, zirna skul a lo din atangin Mizote hmasawnna chu thopa zuanin a zuang a, Mizo tawngin hma a sawn chak hle bawk. Zirna avanga Mizote hmasawn chakzia hi ngaihtuah chian chuan thil mak tak a tling. Chanchin Tha leh Zirna kawngkal fel tak nei(Education) kan dawn hma leh dawn hnu hi han khaikhin mah teh, kum 100 vel emaw chauh chhunga kan hmasawn chakzia hi! Mak tak a ni! Mizo hnam damchhuahna tur leh hmasawn zel nan zirna hi a pawimawh a ni.

Kan hun tawngah Mizo hnamin a mamawh ber pakhat chu Economic Nationalism  hi a ni a, Mizo hausa kan nih ve a hun tawh takzet. Khawvel ram hrang hrang leh hnam hrang hrangte thlirin, ram leh hnam hausa apiangin thil an tithei a, miin an ngaisang a, an tawng leh nunphungin mi zir, chhui leh ngaihhlut a hlawh thin.

Sap nun dan kan ngaihsan em em chhan te, Sap tawng hi khawvel tawnga hman a loh nih chhan te leh Saphovin thil an tihtheih bik em em chhante hi an hausak vang a ni. Tin, tun lai hian Chinese nunphungin ngaihven leh zir a hlawh thar nasa a, hnam tam takin Chinese tawng an zir huai huai. “Chinese New Year” pawh Europe leh America khawmual mi tam tak chuan, “Asia New Year” tiin an vuah ta hial! Engvang nge? Ele, China chu khawvel economy lian ber pahnihna neitu a ni tlat alawm. Ram tam takah hna lian tak tak neitu an ni a, mi hausa filawr an ni a, an pawimawh a ni.

Mizote pawh hi hausa ve ila, hnam tam takin kan hausak zar zo tumin min rawn belbul ve sela, kan tawng leh kan nunphungin ngaihven, chhui, zir leh ngaihhlut a hlawh ang a, hnam chak leh thiltithei kan lo ni thei dawn a ni. Chuti ni lova, retheihna khur atang kan talchhuah theih loh a, mi kuthnuaia kan awm reng chuan, Mizo hnam hian ral lam a pan tial tial dawn a ni. Retheihna avangin hnam tam tak an lo boral tawh a, ram tam tak a lo kehdarh tawh thin. Khawvel hi a changkangin a ropui tual tual emaw kan tih laiin, retheihna a nasa tual tual bawk a ni. UN-in a chhinchhiah danin kum 2010 khan khawvelah ei leh in tha khamkhawp hmu zo lo mihring maktaduai 925 (925 millions) an awm. World Bank-in a chhut danin khawvel economy tla hniam zel avangin kum 2011 kum tawpah chuan ei leh in tha khamkhawp hmu zo lo mihring tluklehdingawn 1 (1 billion) an tling thei dawn. Khawvel mihring mi 6 zelah mi 1 zelin ei-in tha khamkhawp an hmu zo lo tihna ang a nih chu(h)! Chumi zingah chuan Mizo engzat tak awm ang maw? Mizo khawvela buaina leh harsatna lo chhuak tam tak hi kan retheih vang a ni.

Khaile, kan economy tihmasawn a, Mizo hausa ni tur chuan fing tak, thiam tak, mumal nei leh kawngkal fel tak neia hna nasa taka kan thawh a tul. Chumi atan chuan zirna hi a bulthut a ni. Hnathawh thiam turin, hna hlawk tam tak thawk thei turin, hna lian leh ropui nei thei turin, hna thar din thei turin, sum peipun dan thiam turin kan zir a ngai. Khawi hmun leh ramah pawh, engtik lai mahin mi thiam tan hna a vang ngai lo.

Tun lai khawvel hi mi bikte khawvel a ni tawh a, mi aia filawr bik nih a tul. Khawi ram, khawi hmunah pawh mi pangngai tan hna a vang tual tual. Chumi huna cheng keini ho hian, hna tha leh ropui thawk thei tur chuan mi aia thiam bikna kan neih a tul. Tum mumal tak neia mi bik ni tura tih takzeta kan zir a tul a ni. Zir satliah ni lovin, zirna-in a tum finna leh thiamna pawh phak a, hna tam tak thawk thei tura zir a pawimawh. Tum mumal tak nei a, rilru leh tih takzeta zir a, mithiam ni ngei tura zirchhuah a tul a ni. Zir sang, degree nei tam nazawng hi mi thiam (educated person)-a chhiar theih an ni lova, zirna-in a tum finna leh thiamna zir chhuak a, a taka hmang chhuak a, hmasawnna chi hrang hrang siamtute hi mi thiam an ni.

Zirna leh Fin-thiamna atangin vawiina kan tawh mek buaina leh harsatte hi kan chingfel thei. Chumi atan chuan zirna hi nasa lehzuala kan awrh (uar) a, mi thiam tam tak kan awm a tul. Chutih hunah chuan, thingtlanga lo neih dan thar, buh leh thlai leh thei hlawk zawka thar theih dan kan thiam tawh ang a, hmelma ang maiin a kum a tinin kan ramngaw leh nungchate kan hal mang tawh ngai lo ang. Hnam thil, kohhran thil, khawtlang thil, chhungkua leh mimal thila buaina leh harsatnate hi a chinfel dan kan thiam tawh bawk ngei ang.

Malaysia Mizote Tukverh Atangin

Malaysia-a khawsa mek Mizote hi hmasawnna duh avanga mikhual cham rei, a thlen in-pa lawm hlawh vak loh kan ni. Kan tum ber chu ram changkang zawka kalchhuah a, hmasawn a ni. A tam ber chu U.S.-ah kal kan tum a, Australia, Canada, Norway leh ram danga kal tum pawh kan awm. Mi tam tak an kalchhuak tawh a, an kal mek bawk a, vawiina mite pawh hi kan la kal ngei ang.

Ram changkanga awm vang ngawt hian kan changkang ve ngawt lo a, changkang turin kan thawh a ngai a ni. A nih chuan enge kan thawh ang le? Mi kut hnuaiah hna hnuai hnung thawk hian em ni awm reng kan tum? Ram changkang leh hnam changkangte zingah engtia khawsak nge kan tum a, enge nih kan tum? Kan ngaihtuah tawh ngai em le?

Ram changkang leh hmun changkang apiangah thiamna hi a pawimawhin a hlu deuh deuh a, thiamna neilo tan tihtur a vang tual tual. Hun changkangah hian thiamna neilote chu mi hnungah an tlan reng dawn. Ram changkanga thlen ringawt kha hmasawnna a ni ber lova, mi ang sa ang ni ve turin nasa taka kan thawh a tul. Hna lian leh thate thawkin mi hausa kan nih ve a tul. Sumdawnna pawimawh neitute niin hotu ni thei tura tan kan lak a tul. Sappa-in a tihtheih chu Mizopa pawhin a ti ve thei a ni tih hria a, tan kan lak a tul a ni. Chutiang tithei tur chuan kan zir a ngai.

Malaysia-ah hian hnathawh hi hreawm kan ti em em a, hna thawk tluang thei lo tam tak kan awm. Hei hi thiamna kan neih loh vang a ni. Kan thawh thiam tlat loh vang a ni. Thiam ni ila, hnathawh hi harsa kan ti lo ang a, kan thawk tam deuh deuh ang a, tun ai hian hma kan sawn ngei ang.

Malaysia-ah hian zirna skul te kal ve thei lo mah ila, nakin hun atan kan inbuatsaih thei. Nakinah enge zir ila, engtin nge zir ila tha ang? tihte hi i ngaihtuah fo ang u. Khawvel khawi hmun pawha hman theih, kan hun tawnga kan mamawh em em Sap tawng te hi thiam tak turin tun atang hian i zir ang u.

Ram thumna kan thlen hunah zirna hi a theih chen chen chhunzawm a, ti tang tang a, thiam bik nei mi thiam ni tura tan la turin, a bik takin thalaite hnenah ka chah duh. Zirin tlai luat a nei lo kan tih tawh kha. Kan kal tumna ram changkangah khuan miin lehkha a zir peih chhung chu puihbawmna dawn theih dan a awm reng a nia.

Awle, tunah hian zirna skula zir kher lo pawhin zir tur leh zir theih kan ngah khawp mai a, kan hnathawhnaah hna thawh dan kan zir thei a, kan thil hmuh leh tawn atangin kan zir thei. Zirna skulah te zir ve thei hrih lo mah ila, lehkhabu tha atangin kan zir thei. Lehkhabu tha chuan mi fing leh mi thiam a chherchhuak thin. Hawh u, lehkhabu tha i zawng ang u, i lei ang u, i chhiar ang u.

Tlangkawmna

Mizote hi hnam tlemte mah ni ila, zirna uar hnam kan nih a, mi thiam kan tam phawt chuan hnam ropui leh hnam thil tithei kan ni thei. Zirna hi Mizo hnam dinchhuah theihna a ni a, zirlaite hi hnam lungphum an ni. Chu chu hre rengin, zirna hi i uar zual zel ang u. Zirna tha leh kawngkal fel tak nei dawn theih dan leh hmuh theih dan ngaihtuahin tan i la sauh sauh ang u.

Lehkhabu/ Thuziak Rawnte:

  1.  Education, Wikipedia
  2. UNESCO, Education for all (EFA) ,2000 Assessment
  3. The Importance of Education, SQUIDOO Website
  4. Importance of Education to Youths by Manali Oak, Buzzle Website
  5. Zirna leh Thiamna by Samuel C.Zaithankhuma, Zawlkin Huiva 2008
  6. English – Lushai Dictionary by J.F.laldialova
  7. Zofate leh Zirna Khawvel by Dr. Than Bil Luai, Zawlkin Huiva 2002
  8. English – Mizo Dictionary by Remkunga
  9. Oxford Advanced Learners’ Dictionary, 8th Edition
  10. Education in Society, Learning City Website
  11. The Importance of Education in Today’s Economy Remarks by Mr Alan Greenspan, Chairman of the Board of Governors of the US Federal Reserve System, at the Community Affairs Research Conference of the Federal Reserve System, Washington, DC, 6 April 2001

 

Comments

No comments found.
 

Contact

Search site

 

 

 

 

                  NGAIHDAN

 

    

     Ngotekherh         Puanchei

   

        Puandum           Hmaram

 

 

 

           THU KAM HNIH KHAT


ShoutMix chat widget

 

 

                TLAWHTUTE


counter globe

 

 

  MIZO LEH ENGLISH THUFIAHNA

Freelang Dictionary
MIZO => ENGLISH :
ENGLISH => MIZO :

Whole word

 

 

ZOTUI THIANG GROUP(MAIL)

Google Groups
Subscribe to Zotui Thiang Group
Email:

 

ENG WEBSITE ATANGIN NGE HETAH?

 

MizoMizo Kan Nih Kan Lawm E