MIZO MIZONA HUMHALH

Zirsangzela Hnamte (1952 - 2002)

12/04/2011 03:08

- Lalhruaitluanga Chawngte

Mi tam tak lungtileng a mi tam tak lunglen hnemtu Zirsangzela Hnamte (1952-2002) hian mi aiin thil a tawng hnem mai thei a, a tawng hnem bik kher lo mai thei bawk. Mahse, a thil tawn hrang hrangte hi mawi takin a puangchhuak thiam. A tawn tam leh tam loh lam chu thuhran nise, mi ai tawng tlem zawk daih pawh lo ni ta se, a thil tawn te mai taka a puanchhuah thiam tlat avangin Zofate tan a hlu a, a inpuanna te pawh “Hei chu ka tan liau liau a ni” tiin mi tam takin kan thil tawn te min puan chhuah sak tu ah kan pawm thlap a nih hi. He khawvel a chhuahsan hnuah pawh midangte tan malsawmna a la ni ta zel a, a la ni dawn chauh bawkin a rinawm.

Mi lungleng Zirsangzela Hnamte hi Dec 1, 1952 ah Sialsuk khuaah a piang a, Kawlkhuma leh Tlangruati te fa pariat zinga upa ber a ni.

Sialsuk ah hian pawl thum thleng a zir a, Bualpui (NG) leh Thiltlangah te Middle School a kal a, Delhi ah High School kalin, HSLC chu Durtlang High School atangin a zo a, Shillong a Shankardev College atangin BA a zir chhuak a ni.

Eizawnna lamah chuan 1978 ah Economics ah satistics deptt. ah Primary investigator hna a zawm a, chumi hnuah 1981 ah all India Radio ah Production Assistant hna a zawm leh a,UPSC kaltlangin 1984 ah All India Radio ah hian Programme Executive ah kaisangin, 1999 ah ASsistant Station Director ah a kaisang leh a, he hna hi a hun tawp thlengin a chelh a ni.

A naupan lai atang rengin mize danglam tak nei a ni a, a thluak that zia hi vawin thlenga a chhungte titi pakhat a la ni. Vawikhat pawh urlawk zanah urlawk zanah Krismas pa hnen atanga thilpek dawn tumin a chhang chiah, Zolawra Hnamte nen thleng an dawh a, thlawhtheihna lem dawh thlak an tum a ni awm e. ‘A nau zawk a ni bawk a’ tiin Zolawra thlengah chuan “Krismas pa” chuan thlawhtheihna lem, engine nei chi a dah a, a u zawk chuan a hriatthiam tho a rin avangin “Krismas pa” chuan Zirsangzela thleng dawhah chuan engine nei lo chi a dah a ni. Zira chu “Krismas pa” nghakin a lo meng kara, mahse, an thlenga an rawn dah lai chuan a lo muhil der thung. Midang mutthilh hnuah thlawhna lem chu thawm dim takin a siam ta a, a muhil ve ta ni.

Ziangah an han tho chu, “Krismas Pa’’-teho chuan mak an ti ngei mai! An dah sualin an inhre silo!

Mi thenkhat chuan “Hei hi ka duh zawk” tiin an naute an hneh chhuh mai thei. Zirsangzela erawh naupan lai atangin a fim ram a, awm hmun a thil ngaihtuah chet chet thin mi a ni.

Chuzia chu a pu hlen hla mawi tak tak a phuah theihna ah pawh chu mizia chuan a thawh hlawk hlein a rinawm.

“Thil ngaihtuah chet chet chi a ni a, a rilru a kawm a, eng eng emaw hi a ngaihtuah veng veng thin. Tin, mite kher kher a ni a, thil reng reng hi a duhtui em em a,” tiin a nupui, Lalhungchhungi Pachuau chuan a sawi.

“Mi inthukru chi, mi zakzum a ni a, intih lar a duh ngai lo. Pui punna ah pawh tlar hmaa thut a duh ngai lo,” a ti bawk.

P.S. Chawngthu ang bawk a Dec. 1 a piang Zirsangzela Hnamte hian P.S. Chawngthu ang bawkin Zofate hi thu leh hlain min chawm a, P.S. Chawngthu ang bawkin tleiralw lai atangin hla a phuah ve bawk. P.S. Chawngthu hian kum 18 a nihin a hla hmasa ber a phuah a, Zirsangzela Hnamte hian kum 16 a nihin a hla hmasa ber a phuah; chu chu 1969-a a phuah, ‘Lo kir rawh’ tih a ni. Chu hla changkhatna chu:

                       “Zantiang siar eng hnuaiah,
                       Tinkim ka han dawn a.
                       Thinlai mu hnu hai ang a tho,
                       Nunhlui ngaiin ka tap.”

He khawvel tap chunga a luh atanga kum 16 leh thla 2 hnuah thu leh hla khawvelah tap chungin a lut leh a nih chu.

Kum 16 mi phuahah chuan he hla hi a nep lo a, a hla a nep loh bakah a phuahtu khawvel pawh a ‘nep’ tawh lo hle a ni ang, Kum 16 chauh mah nise, “Ka chung Khuanu leng reng hian... Tiam thu sut hmang     “He hla hi ka hla phuah hmasak ber a ni a, Kum 1969 Feb thla khan Aizawlah ka phuah a, tun hnu zelah hla phuah ah ka tui zui ang tih heng hun lai hian rin ngaihna pawh ka hre lo reng reng a. Mahse, he hla mawl leh ho tak tak hi ka tan a lo pawimawh zia tunah ka hre chhuak ta chauh a ni,” tiin a phuahtu chuan he hla chunghchang hi a sawi a, tleirawl pakhat a phuahna a nih thu a sawi bawk.

A tui zui ang tih hre lo mahse a kal zui hle a, 1969 Feb. ah vek hian ‘Tawn leh ni tur’ tih a phuah leh bawk. Hla dangin a zui ta zut a, mahse, 1975 a ‘Ainawni’ tih a phuah hma kha chuan finkhur a tul zia a lo hre ngai lo tih a sawi.

“Kum 1975 hma lam kha chuan hla phuah hi ka uluk ngai lo reng reng a, mi tih dan thikin ka phuah ve mai mai thin ti ila, hla hi ka chik ngun ngai lo. Mahse, ‘Ainawni’ tih hla ka phuah atangin hla thu hman dan, a thluk leh thu lam dan inrem chungchangah te fimkhur a tul zia leh thusawi tum in ang rau rau pawh mawi hlei taka rem dan a lo awm a ni tih ka hmu chhuak chauh a...” a ti.

‘Ainawni’ tih a phuah hma hian hla 18 a phuah hman a, chumi zingah chuan vawin thlenga hla lar ‘Phur zawh loh zun’ tihte pawh a tel.

“Remna leng rawh se” tih loh, ‘Ainawni’ hma lama a hlate hi lunglen kuai vek a ni a, kum lamah la naupang hle mahse a hlate chu ‘Damni her ve ang maw suihlunglen hi’ tihte a ni daih tawh. ‘Ainawni’ hnuah pawh lunglen thu bawk hian hmun pawimawh a chang zui zel a, lungleng tak leh chik taka a ngaihtuah melh melh hnuah amah atangin hla a lo chhuak ta thin tiin a sawi theih awm e.

Hla phuahtu dangte ang bawkin Zirsangzela Hnamte hi lungleng mi a ni a, a lungtileng tu pakhat chu nunhlui hi a ni awm e. Hriat theih chinah hla 72 a phuah a, chung chu lunglenna atanga chhuak deuh vek a ni tiin a sawi theih ang. ‘Lunglenna’ han tih ah pawh nuhlui ngaihna a ni deuh zel a, a ‘love song’ lam pawh hun liam ta a duh ber te nena hlimlaini ngaihna lam a ni hlawm.

Thenrualte nena an nunhlui a ngai a, ‘tu emaw’ nena an nunhlui a ngai a, a hmelhriat hauh loh te nunhlui thlengin a ngai. Entirnan ‘Luah loh run’ tih te hi; Champhaia a zin tumin in ram pakhat hun rei tak luah tawh loh a hmu a, tunhma chuan chu inah chuan tu te emaw an cheng ang tih ngaihtuahin, tuna luah loh va lo ding bem mai chuan a thinlungah thu a sawi a, “Hmanah chuan hlimten laichhuat an maw... Siali hel vala chham ang zal e...” a ti ta a ni. Chu in chhunga tun hmaa an awm dan tur ngaihtuahin a lung a leng a ni.

Heti taka nunhlui ngai si hian hmathlir a nei thui hle mai a, hnunglama a hmuh thui tluk zetin hma lam pawh a hmu thui niin a lang. A hla pakhat ‘Darthlalang’ ah hian a thlir thui zia a lang chiang khawp mai.

               “Mahse nang chu danglam ngai lo,
               Thudik tan tu i ni si a.
               Khawvel mawina inbumna thil mai mai te hian
               Chatuan an tling zo dawn silo, chawi lai dar mawi
               Hmuhtira fiah tu i ni e.”

Nunhlui ngaiin lungleng mahse nunhlui ngaiin a kur ral lova, a engzawngin hma lam a thlir reng. ‘Dawn lo’ tih hlaah hian chu chu a chiang:

              “Hringfaten kan chan ve,
               Damlaini tawi te hi,
               Thlafam zun ngaia tah reng ai chuan,
               Hlimten chen zai i rel zawk ang u,”  
tiin, rih sang mual liam hnu ngaia a lunglen lai pawhin fim takin hma lam hun a thlir thei.

Hun engemaw chen sial ang a zui, kumtluang rinawm tiam tuin suihlung a hersan lai pawhin a eng zawngin a hma lam hun a la thlir thei:               

              “Lungmawl tuaran a na lua e,
               Ti maia then chu lungrun.
               Hun her zel hian min hnem ve se,
               Zun ngai khua ka tlai hma hian.” (‘Bang ziakina’)

“Nulat tlangvalna lam hla hi ka phuah tam ber a ni na in he lam pang leh nature lam ai pawhin nunhlui leh hmalam suangtuahna hian ka lung a len ber zawkin ka hria,” tiin a sawi reng a ni.

Zirsangzela hlate a hmun pawimawh changtu dang leh chu, Pathian thilsiam ‘nature’ hi a ni. Nature hian a lung a ti lengin a lunglen a hnem a, a nunah a pawimawh hle.  mai maw... Ka chan tawkah a lo ruat le?”  a ti chhar chhar tawh tlat.

A hla hrang hrangah pangpar hming kan hmu hle a, nula hmeltha tak pawh pangpar hming a ko dua thin. chutiangah chuan ‘Ainawni’ tih a tam ber mai thei. Rahbi thar a kai hnua a hla hmasa ber pawh ‘Ainawni’ tih a ni a, Ainawni chhai theih a chak thu a puan chhuahna a ni. A nupui Lalhungchhungi nena an inngaihzawn laia a hla phuah pakhat pawh ‘Kumtluang par’ tih a ni.

Pathian thilsiamte hian a lung an tileng mai a ni lo a, an lunglen an hnem mai a ni hek lova, a ngaisangin a hlut a ni. A hla pakhat ‘Darthlathlang’ ah chuan tiang hian ‘nature’ leh mihring a khaikhin a:               

               “Par tlan sirva nungcha zawngte’n
               An iai nem khuanu malsawmna.
               Mahse duham chin lem nei lo hringfa lengte’n
               Kan bel thin che tukchhuakin maw i zarah hian,
               Mawi leh zualna beisei chungin,” tiin.

Sirva ten an duham ve lo a, khuanu’n a siam ang angin, thianghlim takin an lang mai tih a sawina a ni a, Khuanu malsawmna iai lovin, an lawm tawk tih a sawina pawh a ni.

Hla phuahtu thenkhat chuan nature an ngai hlu mai nilovin, sakhuaah neiin a biakin an be hial thin. ‘Nature worshiper’ an tia, hla phuahtu lar tak tak zingah chutiang chu an awm nual. Zirsangzela hi chu ‘Nature worshiper’ a ni lova, nature hlutna hrethiam pha, ‘beauty’ man pha, nature mawi tia ngaina tu a ni. Amaherawh chu, ‘Phengphe nunnem’-ah hi chuan a kal thui hle a, ‘nature’ lamah he hla hi a pen thui ber a ni awm e. Chu hla thunawn chu tiang hi a ni a:               

               “Theihchang ve se lenthiama’n
               Tuangtuah par a vullai ni,
               Chhunrawlah va ring ila,
               Hringnun sual hnutiang chhawnin.”

Phengphehlep a hmu a, mawi a ti hle. A fukna pangpar chi hrang hrang nente chuan inchawih a ti hle a, Siamtu themthiam zia chu ropui a ti ngang mai. Chumai a ni lo, nature dinhmun a awt a ni. Chu nature - Phengphehlep nun a awh chhan chu nawmsak a chak vang leh hausak a chak vangte a nilo. “Hringnun sual hnutiang chhawn” - a phengphehlep anga boruaka zalen taka thlawh kual delh delh a  chak a ni.

‘Phengphehlep nunnem’ tih hla hi Zirsangzela’n nature lama a pen thui berna hla a nih bakah suangtuahna khawvle a liluh thukna ber pawh a ni mai thei.

A hla hrang hrang hi en ila, suangtuahna khawveah a cheng tih a chiang. Romantic poet-te ang bawkin ‘nature’ a tui pui bakah romantic poet-te ang bawkin suangtuahna khawvelah a cheng thin. Aman khawvel a din a, he khawvel a chen aiin chu khawvela chen chu a thlahlel zawk thin mai thei, chuvangchu a ni ang mahni suangtuahna kawma a tlei thin ni. Romantic poet pahnih - PB Shelley leh John Keats te a ngaisang hle reng a ni.

A suangtuahna khawvelah hian a tlei kan tih rualin, a suangtuahna khawvela a tl;ei loh zia pawh a kut chhuak ah hian a lang. Entirnan - ‘Lenrual an kim ta lo’ tih te hi, a lehkha zirna hmun, Shillong atangin Hnahthialah a haw a, Hnahthiala a haw lai chuan Shillong-a a kir leh hun tur suangtuahin, a thiante an lo darh tawh dawn tih te a ngaihtuah a, “Dawn a sei, lenrual an kim ta lo...” a ti ta vawng vawng mai a ni.

Zirsangzela hla hrang hrang a thil langsar dang leh chu - ‘Zo’ hi a ni. Mizo nun a ngaisang a, Zoram a hmangaih a, Zofate thatna tur a dawn thin. ‘Thuchah hnuhnung’ - ah hian Mizoram tana nun thapa ram mute a ngaihsan zia tiang hian a puang chhuak:

               “Lenkawl a eng, Val rual tho r’u’ tiin.
               Bawh-ar thianga’n a hril,
               Zoram chhan tur mihrang rualte
               Chengrang chawi rammu an liam ta.”

Mizo tlangval chu silai mu ving fua fua karah pawh a zam ngai lo – ah a dah a, tiang hian a sawi:

               “Aw zam ngai lo Chhuihthangvala,
               Ngen hrang karah dingin,
               Chengrang chawiin hnutiang a sawn;
               Chawnban vawrin sakhming a chhal e,”
tiin.

‘Zonunmawi’ tih hla hi mi tam takin Zirsangzela’n zofate a hmangaihzia a hmuhna a nih a rinawm, tap chunga ‘Zonunmawi’ a auh lawm lawmna kha.

Zonunmawi chu a liam mai ang tih a hlauva, a au lawm lawm a ni. A liam mai loh nana zofate tih tur pawh a sawi a, zonunmawi chu “Kan hnam pangpar” tiin, vul tir leh turin zofate a sawm a ni:

               “Aw zonunmawi chul tur lo vul len nan,
               Nang leh kei hi kan pawimawh ber si a,
               Mizo nih mai hi a tawk lo,
               I ram hmangaih mai a tawk lo,
               I nunah zonunmawi in lar chhuak ngei rawh se,”
tih chu Zirsangzela thu ro lum a ni. Nang leh kei hi kan pawimawh a nih chu.

‘Sekibuhchhuak’ leh ‘I harh ang u’ tih te pawh hnam hmangaihna, ‘Zo’ tuipui kam chhuak a ni. Tin, ‘Bangziakina’ tih hla hi, a hming atang hian mi tam tak an bo mai thei a, “Hon hlihin, hon gelhin... Bang ziakina?” tia a a thunawna a sawi te hi hrethiam lo emaw tul i lo emaw an awm nual mai thei. Paite  tawng a ni a, Hnamte tlangval Zira hian Paite tawng chu a tawng a ni tih a hre tlat.

“Paite pawh Mizo an ni ve tho a, Paite tawng pawh Mizo tawng a ni ve mai a; chutiangin kan hla thu tam berte pawh Pawih tawng a ni zawk mah mah a ni. chuvangin hetah hian Paite tawng hi ka hmang ve ta mai a ni,” tiin Paite tawng a hman chhan a sawi a, “Zo” awmzia a hriat chian zia a lang chiang hle a ni.

A lungtileng tu leh a rilru-a thilawmte hi a kutchhuak hrang hrangah hmuh hmaih rual lovin a langsara, a lungtileng miah lo tu leh a rilru a awm lo thil pakhat erawh a langsar vak mai lo mai thei, ‘chawrthlapui’ hi.

A hla 70 zingah ‘chhawrthlapui’ tih hi vawi khat chiah a lang, ‘Run zau’ tih ah khan! Thla hian a lung a ti leng lo a, a lawm hek lo. Chu chu amah paw’n a sawi thin. Khati khawp a lungleng, khati khawp a ‘nature’ tuipui si, thilmak ve tak zawng a ni e! Zirsangzela Hnamte hian hla thu a hmang thiam hle a, Mizo hla rau awmsa a hman thiam bakah ama phuah chhuah, tha tak tak a hlaah hian hmuh tur a awm. ‘Autograph’ tih hla ah hian ama hla thu siam chawp nual; nu ro sawi nan ‘Chun ro’ tih a hmang a, thir a siam thingrem sawi nana ‘Bawm thir’ tih a’n hmang te, thu tha leh duhawm sawi nana ‘biah mang’ tih a’n hman te,  chu hla chu a hlate zingah a lar ber pakhat a ni thei. Chu chuan hla thusiam chawp lamah a kut a kal hle a ni tih a tar lang awm e.

A hla dangah pawh ama hla thu siam chawp hi hmuh tur a awm nual a, tawngkau chheh awm sa leh mizo history a thil awmsa atanga siam a thiam hle. Mizo history a thil awmsa atanga a phuah chhuah pakhat han sawi ila; Thanhrang sial iang tih hi. Thanhranga chu Sailo lal a ni a, Vai runa a thang hlanin Pawih hlin an khua anlo run a nupui leh a fanu pawh salah an lo man a nih kha. A nupui leh fanu tlan nan Sial leh sum a khawm ta a, mahse, an pahnih tlanna a daih lo. A nupui a hruai haw phawt a sial leh sum nen a fanu tlan turin a thawk chhuak leh a, mahse, Run lui a lo lian, a sum leh sial nen chuan a tang ta. Run lui a kan leh meuh chuan a fanu chu a lo thi tawh. Chu chu tehkhin thu - simile-ah tiang hian ‘Thai Mami’ tih hlaah a siam ta a ni:

               “An sawi Run tui chu e, lian mahse,
               Min dang lo’ng Thanhrang sial iang;
                I tlan nan leh hraileng dam nan,
               Khuarei par tin chu lawr tange,” tiin.

Khawvelah hian harsatna hrang hrang tawk mah se a ‘Thai Mami’ tan hi chuan engmahin a dang zo ve lo ang tih a sawina a ni awm e. History a lan bakah lemziaktuin a thinlung luantu lem thiam taka a ziak ang maiin a hlaah lemziak ang maia fianin thil a din thiam tih a lang bawk. ‘Prictoria esxpresnsiveness’ leh ‘imagenry’ lamah pawh a duai lo hle a ni.

A hla tlar hrang hranga a thusawite hi tlar khata sawi zo lovin a tlar dawt leh ah a chhunzawm thina, hei hi a ‘style’ pakhat a ni awm e. Literature tawngkamah chuan tiang hi ‘run-on-lines’ an ti.

Zirsangzela Hnamte hi ama thiltawn bakah midang tawn thlenga mawi taka puangchhuak thiam a ni. Hla hmangin a puangchhuak mai a nilo a, amah ngeiin sa in midang a awi thiam bawk. Zo rimawi hmasawnna lamah pawh a thawh hlawk hle a, Mizo Zaimi Inzawmkhawm (MZI) dinnah pawh a sulsutute zinga mi a ni. Chutianga Zofate tana rotling, Zirsangzela Hnamte chuan Cancer natna avangin October ni 15, 2002 ah khawvel a lo chhuahsan ta a, a thih thu hian Zoram a dengchhuak hneh hle.               

               Hringnun par leh Zobawm,
               Senhri par mawi zawngte;                                                                                                                       An mawina  zawngte nen pialleia’n,
               Chul leh uai mai tur aruat an ni,’’
(Dawn lo) titu taksa hi chuai mah se a  kutchhuakte erawh a chuai thei lo a nih hi.

(He thu hi Mizo Hlakungpui Mual Silver Jubilee (April ni 6 – 7, 2011 @ Khawbung), April ni 6 zana Lalhruaitluanga Chawngte Paper present a ni. – Ed.)

Comments

Date 26/10/2011
By Matt LiverpOOl
Subject A va hlu em

Kum 10 em pawh kan la tling lo, 'Darthlalang' kan thiam nal zia te kha... Radio ah chauh a zai kan ngaithla thei si Pu Zirsangzela kan hmuh chak thin zia tak te kha aw... 'Zonunmawi' hmanga zofate min au lawm lawm tu hian he 'Zonunmawi' hla hmang hian keimah ah thu a va sawi ring em! 'A leng zual thin' nge 'Lunglen' *a thupui ka chiang lo* muang kal raih maia a sak te hian min hneh a sin... A hla zawng zawng hi ka duh. A chanchin tawi kim min hlui tu Lalhruaitluanga Chawngte iti Ropui e. Mizo hla phuahthiam ka tih ber leh Zaithiam ka tih ber te zing a mi Zirsangzela Hnamte hi zofa te tan a hlu a, zo hnam awm chhung chuan theihnghilh a ni lo anga, a hlut zia kan hre zual zel ang.

Date 06/08/2011
By Sanga zaucha
Subject Avahan ropuiem

Mizo zaimileh hlaphuah lamah poha mizote zinga kangaihsanber leh ropui kaltihber cancin hretheia minsiamhi kalom tak meuhmeuha aniaghi zofate zingah hian pianglehtak agmo

Date 11/04/2011
By David Thangluaia
Subject Lawmawm hle mai.

Chak tak chunga kal ve thei lo keini tan pawh a ngaihnawmin a bengvar thlak hle mai. Ka mi ngaihhlut em em chanchin hrechiang leh puang chhuak thiam takin a ziak han chhiar zet chu vanneihna chikhat ka tawng a ni hawt e!

Date 11/04/2011
By Mapuia Hnamte
Subject Ngaihnawm asin.

Nilai tlai (chawhnu ni tlâk dawn ruai-ah zawk) a mah ngeiin an han chhiar a, tawi fel deuh deuhvin a ziak phên ami an belh zeuh zeuhva, ngaithlatute'n ni tla tur pawh din an châk khawp mai.

 

Contact

Search site

 

 

 

 

                  NGAIHDAN

 

    

     Ngotekherh         Puanchei

   

        Puandum           Hmaram

 

 

 

           THU KAM HNIH KHAT


ShoutMix chat widget

 

 

                TLAWHTUTE


counter globe

 

 

  MIZO LEH ENGLISH THUFIAHNA

Freelang Dictionary
MIZO => ENGLISH :
ENGLISH => MIZO :

Whole word

 

 

ZOTUI THIANG GROUP(MAIL)

Google Groups
Subscribe to Zotui Thiang Group
Email:

 

ENG WEBSITE ATANGIN NGE HETAH?

 

MizoMizo Kan Nih Kan Lawm E