ZONUN ZE MAWI

-P.L.Liandinga

“Rinawm phawt mai hi a tihchi ber mai (Honesty is the best policy)” an lo ti a. He thu tawi te hi rin ai takin a lo sei alawm maw le. A ‘Mizo’ kan han tih hian rilruah chuan nghet charh, rinawm thlap, mawl mawi tak a lo lang thin a. Kan Mizona lai tak chu kan tlawmngaihnaah te, kan rinawmnaah te, kan ngaihtuah kherek lohnaah te hian awmin kan hre thin. Chu vanga kan Mizoram hi nuam pawh a ni. Mizo nun mawl ngaihawm tak inchhun khawmna chu rinawmna a ni.
Rinawm hi a bata kan bat
Fiamthuin an sawi a, pa pakhat chuan a fapa chungchang a sawinaah, ‘Mama hi chu han ko ila, ‘eih’ a tih hi chuan awih tur a ni a. Mahse lehlam a hawi erawh chuan la awih chuan loh tur a ni,” a ti e an ti. Chutiang pafa inkarah chuan inzah tawnna leh inngaihsan tawnna a awm hauh lovang tih a hriat nghal mai. Rinawmna hi mihring kan nihphungah hian kan mamawh bulthut pakhat (primary requirement) a lo ni. Rinawmna nei lo mi kianga khawsak chu intihderni tuka zing thawh ang mai a ni a, inrin reng a tul a, intlawh khalh lawk sen erawh a ni tak tak chuang lo. Intihderni chu reilote atan fiamthuna hmanrua a ni a, a liam leh mai thin a, nunphung rinawm lohna erawh a cham rei ta thin em a, buaithlak chin tawk a awm ta lo tih mai a ni.

Rinawmna hi kan chhuan tur neih ve chhun
Rinawmna tel chiah lo fin kherekna hmanga hlawkna han hmuh zeuh emaw, han hmuh zoh emaw hi mi thenkhat chuan nunphung chikhatah mai ni lo, finna ang hialah kan ngai ta niin a lang. He Mizo hnam hi a mawi loh dawn chuan he rinawm lohna hi a mawi loh chhan pakhat a ni ang a, hnam anga kan than theih loh pawhin he rinawm lohna hi kan than theih lohna bul tur a ni. Pathianin hnam tin hi zia a pe a, Mizo kan mawi bikna a awm a nih ngai chuan hnam rinawm kan nihna hi Pathianin min duhsakna a ni ngei ang. Ram rem leh luipui phaizawl zau pui pui te, vur ram leh thlaler te min pe lovin ram te tak teah nundan phung ngaihawm leh duhawm tak min pe a. Pi leh pu sulhnu lian leh ropui kawl lo mah ila pi leh pu dan tha leh mawi kan kawl chhung chu kan rethei bik hek lo. Hnam rinawm zia kan ken chhung chu he khawvel leilungah hian midangte khum lo mah ila kan nuamsa ang a, kan hausa dawn a lo ni. Chutihlaiin tunlai thiamna, Technology leh Engineering lama kan hmasawnna hi rinawmna nen lo chuan eng tehchiam mah a nihpui theih chuang lo tih chu hriat ve a hun ta viau.
Aizawl khawpui laili lai taka lungrem awm mai mai, rem lai meka amah ngawta a chim a, mi paliin nunna an chan kha engdang vang mah a ni lo, khawilaiah emaw rinawm lohna lianpui a awm tihna mai a ni. Khami atan khan pawisa a awm lo tihna a ni lova, kha lungrem enkawl tur khan thiamna nei mihring kan tlachham tihna a ni lova, a thawktu tur kan inhmuh zawh loh vang a ni hek lo – rinawm lohnain ro a rel a ni mai. Chutiang bawkin Bawngkawna Balcony a chim a, naupang khawlai leng mai mai a delh hlum chhan kha rinawm lohna a ni. Thingtlang hmun tam taka mi tam tak thih chhan tam ber chu tu te rinawm loh vang emaw a ni.

Rinawm lohna hi kan tuar
He rinawm lohna hian thin a tiur ngawih ngawih a, a bulthut hi rinawm lohna a ni tih kan hre lo hi a la lungchhiatthlak ta hlei hlei. Rinawmna nen hna thawk ila chu he Mizoram zim te hi kawng tha pui puiin a tlawh chhuak vek tawh ang a, kawng tha kan neih chuan kan intlawh pawh tawnna a awlsam ang a. Kan intlawh pawh tawnna a that chuan tihdam theih reng thihna tam tak hi kan pumpelh ang a, hriat lohna avanga kan fimkhur lohna tam tak hi a bovang. Mahse tuten emaw kan khaw kawng min laih lemsak a, a derin alkatra an phah a. Chumi avang chuan hmun dangah pawisa a awm loh phah lo thei ta lova. Chumi tuartu chu kan awm zel.
Mizoram chhunga kan inkal pawhna kawng awm zawng zawng siam that nan hian cheng vaibelchhe sangkhat ngai se, chu chu kum thum daih tur ni sela. A nih loh dan tura siam a nih avangin kum thum daih lovin kum hnih daih ta sela, kum khat chhung la awmah chuan a nih tur aia nasain a chhiat belh a. A kum leh ruahmanna a hawlh buai vek a. A Mizoram pumpui chu sawi loh, khawi lai kawng pawh chutianga a awm chuan hmundangah khawih pawi a nei thin. Chutianga kan awm nasat luattuk avang chuan tu te ramhuai hmu emaw ang maiin ruahmanna leh bituk fumfe awm lovin kan awm mai mai a. Rinawm lohna nena kan inchenchilh miau avangin ruahman anga kal theih a ni tawh lova, lehlam hawia kan eih lauh lauh pawhin tumah kan inring ta lo a ni ber mai. Inring tawn lo leh inring tawn lo inkarah engmah a beisei san theih lohva, kan beisei sâng ta lo reng a ni. A bul chu rinawmna a nih loh vek pawhin rinawm lohna a ni.

Pathian thu
“Thih thlengin rinawmin lo awm rawh, tichuan nunna lallukhum ka pe ang che” tih thu kha a thaichhiatna kan la dawn leh loh avangin Amah ringtu chuan rinawm hi kan tihtur a ni. Kan Pathian hian rinawm lo chu a haw ve ngiang ni tur a ni, keini thinhrik zawng tak zurui Nova chunga chunglamin kut a thlak thu kan hre lem lova, a chatuan remruatah khan a lo telh a ni hial awm mang e tih awl a ni. Chutihlai chuan rinawm lohna nena inkaihhnawih Anania leh Saphiri te chunga chunglam kutthlak kha chu a rang vat vat khawp mai.
Kan hnam zia kan bosal em ni?
Pi leh pu hunah pawh khan rukru leh kutkem nei ang chi reng reng kha chu nupui-pasalah an hnawng thin a ni ngai a. Kan pi leh pu te khan mi rinawm lo chu an dah sâng ngai lo. An tawngkam pakhatah chuan, ‘Mi awkhrawl a hlawhtling rih thei, mahse a tlu phut thin,’ an ti. Kha thu kha vawilehkhata nawmsak leh hausak thut kan tumna Chiahpuam thua vanduai te hi chuan lo zirchiang hman ila chu kan buaina a nep deuh mahna le. Chiahpuam kawmthlang lawkah hian Bill hlawk uchuak te, thawh loh Bill lak te, hna tawngchham lutuk thawk si a a bikima Bill lak te, pawisa hmuh theih nana dawt sawi leh ziah te, mahni hlawh lo tawp neih ngei ngei tum tlatna te hi a thu rengin ka ring a. Heng thu zawng zawng lo chhuah nachhan hi chu he hnam rinawm Mizote hian pi leh pu te rinawmna thuthlung kan kalsan palh a ni. Mi awkhrawl nih tuma phe nasa lutuk kan awm ve leh zauh thin.

Dan rangkachak chu
He rinawmna thuthlung, khuanu’n nundan mawi leh duhawma kan awm theihna tur atana a duan sa hi sorkar laipui thleng pawhin an ngai pawimawh a. Keini aiin an ngaihtuah dan a hrawl deuhvin a ngaihna an hre deuh a. Kan rinawm theihna tur atan karfung lianpui mai leh tanhmun nghet em em mai, RTI dan a rawn duang chhuak ta ruau ruau mai a. He dan ropuizia leh duang chhuak a, hman theih tura an ngaihtuah nasat turzia hi i ngaihtuah ve ngai em? Tunah chuan tu pawh rinawmna kawngah an kal lo nia i hriat phawt chuan eng anga milian pawh ni se an duh emaw duh lo emaw, thil awmdan hi chiangtakin min hrilh tur a ni,’ tih paha an kawngkhar i kan hmak chuan cheng sawmhnih khat lek hmangin i hriatfiah loh zawng zawng chu i zawt chhuak leuh thei tihna a ni. He RTI danin a duh ber leh a tum ber chu rinawmna leh dikna nen hna thawh ni se tih a ni. Hmasawn lohna leh tawrhna tam ber chu rinawm lohna atanga intan a ni a, chutah bawk chuan a tawp fo mai.

A tawp chauh a ni lo,                                                                                                                                                                                       a kalkawng a ni ve bawk
Mi thenkhat, han ti ve hranpa ngat ila, pamham deuh te chuan rinawmna hi engahmah an ngai lo ni te hian ka hre thin. An thiltih duh tihtlang dan ngawr ngawr hi an ngaihtuah tawp a. Chu an duh an tihhlawhtlinna chuan eng nghawng tha lo nge a neih theih a, engtinnge midang an awm zel ang tih an ngaihtuah duh reng reng lova, tha awm taka lang thil an tihna kawngah khan tha lo leh kut tling lo engemawzat an hnutchhiah thin.
Diklohna leh rinawm lohna tam tak bilh lut teuh chunga mahni duh tihhlawhtlin ngawr ngawr hi a hlu lova, a tlo lova, kan thatpui lo fo. Entir nan, khaw pakhat kawng laih nan dawt tam tak chherchhuan a, pawisa tam uchuak tak mai senso rikngawt hi a tha lo. Kawng chu a tlang a, mipuite pawhin an chhawr ngei mai, mahse mihring tam takin piansual phah nan an hmang thei a, a hnu lehzelah harsatna tam tak a thleng chhunzawm thei a ni (dawt chherchhuan zingah chuan kha khaw kawng kha a pangngai leta sei anga report te a ngai ta thin a). Thil pakhat chinfel duh vanga dawt han phuh chhuah mai a, a hnua lo fel leh ta si lo ka hre ve ta zeuh zeuh. Mizoram enkawl kan buaithlakna tak te pawh kan buh thar chhuah zat kan sawi zawh hnu lawkah kan mamawh zat sawi leh a lo ngai a, a mihring lamin daih tak vak loh chang te pawh a awm thei ve tho. Engpawh ni se, rinawmna hi tehkhawng bulthutah hmang ila a va tha em!

Kan tehna
Mihring ka tehna bulpui ber chu, ‘A rinawm em?’ tih a ni fo. Ka thiante ka tehna a ni a, ka thenawmte ka tehna a ni a, kan awmpuinu ka tehna a ni a, kan ram hruaitute ka tehna a ni a, ka hnathawh ka tehna a ni a, keimah mimal ka intehna a ni fo. Keimah ka intehnaah chuan, midang tan ka rinawm em tih piah lamah, keima tan ka rinawm em tih ka inngaihtuah ve zauh thin. Mi tam takin midang an tehna ber chu – (1) Zu a in em? (2) A inkhawm em? (3) Kohhranah chanvo a nei em? (4) A hausa em? (5) Khawtlangah a inhmang em? tihte a ni mai awm mange!
Zu in mi, inkhawm ngai mang lo, kohhrana eng chanvo mah nei lo, hausa bawk si lo, khawtlanga inhmang lem lo, mi rinawm tak chu thianah ka duh a, ka hnuaia thawkah ka duh a, ka chunga roreltu atan hial pawh ka duh mauh mai – mi rinawm lo, zu in lo, inkhawm thin, chanvo nei, hausa, khawtlanga inhmang thin ai chuan! Nang leh in khawtlang rawk duh, in chanvo eiruksak a, a tling lo titling tlat duh chung si a zu in lo, inkhawm thin, chanvo nei, hausa bawk si, khawtlanga inhmang phian bawk si i duh a nih chuan kei chu i ngaihsan zawng mi ka ni lo mai ang e! Pawi ka ti khawp nain tihngaihna dang ka hre lo miau mai, he thu tlukna hi ngun taka ka ngaihtuah hnua ka puan a ni. Zu in ka tih hian zurui ka tihna a ni lo. Mahse zu in lo, inkhawm mi, kohhrana chanvo nei, neinung hle, khawtlanga inhmang, mi rinawm erawhchu ka ngaisang a. Zu in mi ai chuan in lo mi nge nge chu le ka ti a, inkhawm peih lo ai chuan inkhawm peih nge nge chu le. Mahse heng zawng zawng khaikhawmna atan chuan kei chuan tehfung pawimawh berah rinawmna hi ka hmang thin.
Dikna leh rinawmna nena tangkawp lo chuan he hnam hi a ding chhuakin ka ring lova, Pathian malsawmna chu sawi loh, leilung malsawmna pawh kan dawng tak takin ka ring lo. Saphiri leh Anania dinhmun te ngaihtuah chuan kan ICDS tawngtaina chhehchhawl Nutrition hi a ei lo turin an ei chuan an pum na nghal rawh se tih te kha chu la zaidam viauin ka hre hial mai.

A laimu
Ka Mizo hnam ze mawi hriat ve-ah chuan rinawmna hi a tel tlat a. Kan thlahtute chungchang kan sawia kan chhuan pawl tak pakhat chu, ‘Thingfakin kawngka an do mai,’ tih a ni. He thu hi khawiah pawh a chhuanawm zel a, chu ze mawiah chuan inkhawm te, chanvo neih te, zu in te chu a tel ve pawh ka hre lo. Ka ngaihtuah thiam ve dan chuan a behbawm leh a tha chungchuang belhna lam hi kan tuipui ta lutuk a, lenchung nau lawm angrengin a pawimawh ber zawka hi kan mangnghilh a ni ta hial awm e te ka ti.
Rinawmna hi mitinin kan kawl tur a ni a, mi chungchuang chu an rinawm chungchuang deuhva, mi naran chu an rinawm naran deuhva. A nawlpui rinawmna dinhmun hi kan hnam dinhmunah kei chuan ka ngai a ni. A chhan pawh engdang ni lovin rinawmna chuan huaisenna a keng tel nghal a, rinawmna chuan taimakna a keng tel bawk a, rinawmna chuan finna a keng tel miauva. Mi huaisen tan lo chuan rinawm taka thudik sawi hi a ngamawm lo fo thin a, mi taima tan lo chuan rinawm hi peih ngaihna chai a awm lova, mi mawl chuan dawt thu pawnlang te te hmanga midangte bum theih a inring tlat alawm.
Vawiinah he Mizoram leh mipuite hian pawisa kan nei mai lo hi chuti takin ka lungkham ve lova, mahse rinawmna kan tlakchham erawh ka hlau ngang mai – kan pi leh pu atanga thil hlu tak kan rochun a ni si a.
(He thu hi Chhipphir Bial TKP member-te hnena a sawi a ni)

Thulakna: https://rahsiveng.wordpress.com